Województwo śląskie jest największym regionem górniczym Unii Europejskiej, który podlega procesowi transformacji już od niemal 30 lat. Jednak, w związku z realizacją Europejskiego Zielonego Ładu, w obliczu globalnych wyzwań klimatycznych i gospodarczych oraz następstw pandemii COVID-19, musi zmierzyć się z największym wyzwaniem transformacyjnym w UE.

Opis spodziewanego procesu przejścia w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu i w kierunku osiągnięcia unijnego celu w zakresie klimatu do 2030 r.

Polska od wielu lat realizuje politykę klimatyczno-energetyczną Unii Europejskiej. Dokumentem wyznaczającym stałe ramy, będące wspierającym otoczeniem dla zrównoważonej, ekonomicznie efektywnej i sprawiedliwej transformacji w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu jest Krajowy Plan na rzecz Energii i Klimatu na lata 2021-2030. Województwo śląskie przez wdrażanie m.in. zapisów Terytorialnego Planu Sprawiedliwej Transformacji, w sposób bezpośredni przyczyni się do osiągnięcia wyznaczonych w dokumencie celów.

Bezpieczeństwo energetyczne

Jednym z najważniejszych wyzwań sektora energetycznego jest zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego. Z uwagi na to, że województwo śląskie jest jednym z regionów, gdzie produkcja, jak i zużycie energii elektrycznej jest znacznie wysokie to działania podjęte w rejonie są niezbędne do osiągnięcia wyznaczonych celów na poziomie kraju. Diagnozę społeczno-gospodarczą regionu (w tym sektora energetycznego), jak również cele operacyjne i kierunki działań powiązane ze wskazanym zakresem tematycznym, umieszczono w Polityce gospodarki niskoemisyjnej dla województwa śląskiego. Regionalnej polityce energetycznej do roku 2030.

Proces transformacji województwa będzie potrzebował zmiany struktury wytwórczej oraz rozwoju sektora energetycznego w regionie. Jednym z przyjętych zadań będzie wygaszanie przestarzałych (powstałych w latach 70 i 80 XX wieku) bloków energetycznych i zastąpienie ich nowoczesną infrastrukturą, przyjazną dla środowiska i mieszkańców regionu. W związku z tym, wygaszanie elektrowni węglowych będzie zgodne z harmonogramem opracowanym przez stronę rządową w uzgodnieniu ze stroną związkową i przełoży się na poziom wydobycia węgla kamiennego, który pozwoli na pokrycie zapotrzebowania przez sektor energetyczny.

Istotne znaczenie w systemie energetycznym regionu będą miały odnawialne źródła energii. W Terytorialnym Planie Sprawiedliwej Transformacji przewidziano wsparcie dla tego rodzaju inwestycji jako ważnego elementu dywersyfikacji źródeł wytwarzania w regionalnym miksie energetycznym. Realizacja potrzebnych działań pozwoli na osiągnięcie celu zakładającego 21-23% udziału OZE w finalnym zużyciu energii brutto.

Obniżenie emisyjności

Uruchomienie zapisów Terytorialnego Planu Sprawiedliwej Transformacji pozwoli także na obniżenie poziomu emisyjności na poziomie kraju, w tym emisji gazów cieplarnianych. Do głównych wyzwań województwa śląskiego należy poprawa jakości powietrza, w tym przejście na gospodarkę zeroemisyjną. W związku z tym zaplanowane w TPST działania, ukierunkowane są przede wszystkim na wsparcie przedsiębiorców i osób fizycznych, które umożliwią zastąpienie węgla kamiennego, innym źródłem ekologicznym. Ponadto, pomoc dla sektora energetycznego w regionie jest kluczowa do osiągnięcia celów klimatycznych, takich jak redukcja do 50- 60% udziału węgla w produkcji energii elektrycznej.

Długotrwały proces transformacyjny regionu będzie potrzebował też przejścia na nowy model gospodarczy, w tym rozwój zielonej gospodarki. W regionie wspierane będą m.in. działania związane z wdrażaniem oszczędnych procesów produkcyjnych oraz wykorzystania odpadów na cele energetyczne. Podjęcie wskazanych działań, przyczyni się do realizacji kolejnego celu klimatycznego, czyli 7% redukcji emisji gazów cieplarnianych.

Proces sprawiedliwej transformacji w województwie śląskim dotyczył będzie również transportu. Realizacja działań związanych z zakupem taboru oraz rozwojem infrastruktury ułatwiającej użytkowanie pojazdów przyjaznych środowisku, w tym z napędem elektrycznym i wodorowym, przyczyni się do obniżenia emisji liniowej oraz osiągniecia celu związanego z 14% udziałem OZE w transporcie.

Efektywność energetyczna

Województwo śląskie cechuje największa w kraju powierzchnia gruntów zabudowanych i zurbanizowanych oraz największe wykorzystanie przestrzeni na cele mieszkaniowe. Na poziomie regionu obserwuje się zabudowę starą, wymagającą modernizacji. Realizacja działań związanych z wymianą źródła ciepła i termiczną izolacją zewnętrzną przyczyni się do poprawy efektywności energetycznej zabudowy. W województwie wspierane będą także działania związane z integracją systemu energetycznego, w tym z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, które przyczynią się do zwiększenia efektywności technicznej i ekonomicznej systemu energetycznego.

Badania naukowe, innowacje i konkurencyjność

W ramach Terytorialnego Planu Sprawiedliwej Transformacji wspierane będą działania, które będą przyczyniać się do podnoszenia poziomu innowacyjności gospodarki regionu, w tym rozwój sektora B+R w obszarze regionalnych, inteligentnych oraz technologicznych specjalizacji. Wsparcie finansowe wskazanego sektora bezpośrednio pozwoli na wzrost nakładów na działalność badawczo-rozwojową w Polsce.

Etapy transformacji

Na chwilę obecną nie ma dostępnych wyników badań, które pozwalają na precyzyjne określenie liczby osób wymagających przekwalifikowania w związku z trwającym procesem transformacji regionu. Zgodnie z szacunkami Instytutu Badań Strukturalnych, do 2030 roku, w województwie śląskim konieczne będzie zapewnienie nowych miejsc pracy dla 28-31 tysięcy osób, w tym dla 13 tysięcy osób odchodzących z górnictwa oraz 15-18 tysięcy osób zatrudnionych w branżach powiązanych. Końcowe zapotrzebowanie na nowe miejsca pracy będzie zależne przede wszystkim od ostatecznego kształtu Umowy społecznej, zawierającej harmonogram zamykania kopalni węgla kamiennego. Ważnym procesem będzie również likwidacja istniejących elektrowni węglowych. Działania te także będą miały oddziaływanie na sytuację na rynku pracy w regionie.

OSI – gminy w transformacji górniczej

Z uwagi na konieczność restrukturyzacji gospodarczej sektora górniczego, wskazano obszary, na których będą występowały lub już występują negatywne skutki społeczne, przestrzenne oraz środowiskowe prowadzonej transformacji.

Do gmin objętych procesem transformacji górniczej zaliczono jednostki, na których:

• występują tereny pogórnicze po zakończonej działalności wydobywczej (kopalnie zlikwidowane lub w likwidacji),
• prowadzona jest aktualnie działalność wydobywcza węgla kamiennego,
• występuje znacząca liczba pracujących w sektorze górniczym i istotny odsetek pracujących w górnictwie w ogóle zatrudnionych.¹

¹  https://transformacja.slaskie.pl/images/Dokumenty/1646984040_projekt_terytorialneg.01-z-marca-2021.pdf

Biorąc pod uwagę powyższe kryteria do gmin w transformacji górniczej zaliczone zostały 64 gminy, które znajdują się głownie w centralnej i zachodniej części województwa śląskiego, przede wszystkim na obszarach wydobycia węgla kamiennego. Wśród gmin górniczych w transformacji wskazano 3 typy jednostek, które prezentuje poniższa tabela:

Artykuł przygotowano w ramach projektu: „Młodzi związkowcy jutra. Program podnoszenia świadomości w obszarach sprawiedliwej transformacji i rynku pracy”, realizowanego przy wsparciu Fundacji Orlen.